Cấp thiết minh bạch biện pháp SPS trong xuất khẩu thực phẩm
2025-07-27
Minh bạch trong các biện pháp vệ sinh và an toàn thực phẩm (SPS) không chỉ là công cụ để vượt qua rào cản thương mại mà còn là nền tảng để Việt Nam xây dựng thương hiệu nông sản quốc gia. Với chỉ tiêu kim ngạch xuất khẩu nông sản dự kiến đạt 50 tỷ USD vào năm 2030, việc tuân thủ và tối ưu hóa SPS sẽ giúp các sản phẩm như cà phê, dừa, sầu riêng và thanh long chinh phục các thị trường cao cấp.
Minh bạch trong các biện pháp vệ sinh và an toàn thực phẩm (SPS) không chỉ là công cụ để vượt qua rào cản thương mại mà còn là nền tảng để Việt Nam xây dựng thương hiệu nông sản quốc gia. Với chỉ tiêu kim ngạch xuất khẩu nông sản dự kiến đạt 50 tỷ USD vào năm 2030, việc tuân thủ và tối ưu hóa SPS sẽ giúp các sản phẩm như cà phê, dừa, sầu riêng và thanh long chinh phục các thị trường cao cấp.
Doanh nghiệp cần chủ động hợp tác với nông dân để xây dựng các vùng trồng đạt tiêu chuẩn.
Các biện pháp SPS là các loại biện pháp pháp lý được thực hiện theo Hiệp định Thương mại Toàn cầu nhằm kiểm soát rủi ro cho con người, động vật và thực vật từ các bệnh tật, dịch hại hoặc các tác động có hại khác từ thực phẩm và sản phẩm nông nghiệp.
Gần đây, Thủ tướng Chính phủ đã có yêu cầu gửi đến Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và các Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương để tháo gỡ vướng mắc khi hàng trăm tấn thanh long và tiêu đang bị tồn đọng trong kho lạnh, không thể xuất khẩu sang EU do các thủ tục cấp chứng nhận an toàn thực phẩm. Đây là tín hiệu cho thấy sự cần thiết phải làm rõ các biện pháp SPS trong thực phẩm xuất khẩu.
Lợi ích kép từ minh bạch SPS
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu, minh bạch trong các biện pháp SPS đã trở thành yếu tố cốt lõi giúp Việt Nam nâng cao sức cạnh tranh trong xuất khẩu thực phẩm. Là thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Việt Nam cam kết tuân thủ Hiệp định SPS không chỉ để bảo vệ sức khỏe con người, động vật và thực vật mà còn để thúc đẩy thương mại quốc tế công bằng và bền vững.
Minh bạch SPS là quá trình đảm bảo rằng các quy định, tiêu chuẩn và thủ tục liên quan đến an toàn thực phẩm, kiểm dịch động và thực vật được công khai, rõ ràng và dễ tiếp cận cho tất cả các bên liên quan, từ nhà xuất khẩu, nhà nhập khẩu đến các cơ quan quản lý. Theo Hiệp định SPS của WTO, các nước thành viên phải thông báo trước về các quy định mới hoặc thay đổi, thường là ít nhất 6 tháng trước khi có hiệu lực, trừ các trường hợp khẩn cấp về sức khỏe hoặc dịch bệnh. Điều này giúp các nhà xuất khẩu có thời gian điều chỉnh sản phẩm và quy trình của họ để đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế.
Đối với Việt Nam, minh bạch SPS trước hết giúp doanh nghiệp đáp ứng các yêu cầu nghiêm ngặt từ các thị trường lớn. Ví dụ, EU áp dụng Quy định Giảm Thiểu Nạn Phá Rừng (EUDR), yêu cầu truy xuất nguồn gốc và loại bỏ các sản phẩm liên quan đến nạn phá rừng sau ngày 31 tháng 12 năm 2020, với thời gian gia hạn đến ngày 30 tháng 12 năm 2025 cho các doanh nghiệp lớn và đến 30 tháng 6 năm 2026 cho các doanh nghiệp nhỏ. Minh bạch thông tin về quy trình sản xuất giúp ngành cà phê (5,45 tỷ USD trong 6 tháng đầu năm 2025) và dừa (390 triệu USD năm 2024) tránh được tình trạng bị trả hàng hoặc bị đánh thuế. Mỹ yêu cầu các mã vùng trồng và kiểm tra 7 thành phần hoạt chất trong dư lượng thuốc trừ sâu, cũng yêu cầu doanh nghiệp cung cấp dữ liệu sản xuất. Trung Quốc, trong khi thắt chặt kiểm tra chất vàng O trên sầu riêng, yêu cầu minh bạch kết quả kiểm tra từ 9 trung tâm được công nhận, tạo ra áp lực nhưng cũng là động lực để nâng cao chất lượng.
Thứ hai, minh bạch SPS xây dựng lòng tin với các đối tác thương mại quốc tế. Khi người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến an toàn thực phẩm và trách nhiệm xã hội, các doanh nghiệp có tính minh bạch trong quy trình sản xuất, từ nguyên liệu đến chế biến, sẽ có lợi thế cạnh tranh. Điều này đặc biệt quan trọng khi xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc (tiềm năng 10 tỷ USD) hoặc thanh long sang EU, nơi tỷ lệ kiểm tra dư lượng thuốc trừ sâu đã tăng lên 20%.
Trước đây, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã triển khai nhiều biện pháp để đảm bảo minh bạch SPS. Hệ thống thông báo SPS quốc gia, được thành lập theo Thông tư 24/2018/TT-BNNPTNT, cung cấp thông tin về quy định kiểm dịch thực vật và an toàn thực phẩm, giúp doanh nghiệp cập nhật kịp thời. Ví dụ, trong vụ sầu riêng năm 2025, Bộ đã công bố danh sách 9 phòng thí nghiệm được Trung Quốc công nhận, giúp doanh nghiệp vượt qua rào cản kiểm tra chất vàng O. Hệ thống dữ liệu vùng trồng tại các huyện như Krong Nang (Đắk Lắk) và Di Linh (Lâm Đồng) cũng được triển khai, đảm bảo 100% diện tích cà phê và dừa có truy xuất nguồn gốc.
Tuy nhiên, vẫn còn nhiều thách thức. Nhiều doanh nghiệp nhỏ, đặc biệt là trong ngành dừa và chuối, thiếu kỹ năng để tiếp cận thông tin SPS do công nghệ và nguồn lực hạn chế. Sự khác biệt về tiêu chuẩn giữa các quốc gia nhập khẩu (ví dụ, EU yêu cầu chứng nhận tính bền vững, trong khi Trung Quốc tập trung vào kiểm dịch) yêu cầu doanh nghiệp phải linh hoạt, một nhiệm vụ không dễ dàng đối với các hộ nhỏ.
Để tối đa hóa lợi ích từ minh bạch SPS, Việt Nam cần có hành động concerted. Trước tiên, cần tập trung nâng cao đào tạo cho doanh nghiệp, đặc biệt là hợp tác xã, về cách tiếp cận và tuân thủ các tiêu chuẩn SPS. Các chương trình hỗ trợ kỹ thuật từ WTO hoặc các đối tác như Nhật Bản và Hàn Quốc cần được mở rộng, tập trung vào công nghệ truy xuất nguồn gốc và quản lý dữ liệu.
Thứ hai, cần đầu tư vào hạ tầng thông tin, chẳng hạn như nâng cấp cổng thông tin SPS quốc gia với giao diện thân thiện và hỗ trợ đa ngôn ngữ, giúp doanh nghiệp nhỏ dễ dàng tiếp cận. Đồng thời, việc công khai kết quả kiểm tra chất lượng sản phẩm trên các nền tảng số, như đã làm với cà phê đặc sản, sẽ tăng cường sự tin tưởng của thị trường.
Thứ ba, doanh nghiệp cần chủ động hợp tác với nông dân để xây dựng vùng trồng đạt tiêu chuẩn và ứng dụng công nghệ 4.0 trong quản lý chuỗi cung ứng. Ví dụ, ngành dừa đang phát triển mã vùng trồng tại Bến Tre, nơi có hơn 8.300 hecta đạt tiêu chuẩn xuất khẩu, một mô hình cần được nhân rộng.
Theo Văn phòng SPS Việt Nam, cuộc họp tháng 6 năm 2025 của Ủy ban về Các biện pháp vệ sinh và kiểm dịch thực vật (SPS) đã diễn ra trong hai ngày từ 17-19 tháng 6 tại Geneva, Thụy Sĩ. Tại cuộc họp này, các thành viên WTO đã đồng ý về phương thức làm việc của Nhóm làm việc mới nhằm cải thiện tính minh bạch của các biện pháp SPS. Các thành viên cũng sẽ ra mắt một hệ thống tư vấn SPS mới để hỗ trợ các thành viên nước đang phát triển và ít phát triển hơn về tính minh bạch và khả năng tham gia vào các vấn đề SPS.
Trước đó, tại cuộc họp tháng 3 năm 2025, Ủy ban SPS đã thông qua Báo cáo Đánh giá lần thứ Sáu của Hiệp định SPS và chấp nhận khuyến nghị thành lập Nhóm làm việc về Tính minh bạch với thời hạn hai năm. Ủy ban SPS cũng đã đồng ý bắt đầu thảo luận về nhóm làm việc này vào tháng 11, tập trung vào các vấn đề bao gồm: Cải thiện quy trình thông báo SPS, theo dõi việc tiếp nhận ý kiến và xem xét các đề xuất nâng cấp nền tảng ePing SPS&TBT. Nhóm làm việc này cũng sẽ có trách nhiệm nghiên cứu việc sửa đổi các tài liệu cốt lõi liên quan đến Ủy ban SPS về tính minh bạch.
Chủ tịch Ủy ban, bà Maria Cosme (Pháp), cho biết New Zealand và Chile đã tình nguyện lãnh đạo nhóm và sẽ thực hiện theo các hướng dẫn đã thống nhất về cách thức hoạt động. Cuộc họp đầu tiên của nhóm làm việc sẽ được tổ chức ngay sau cuộc họp của Ủy ban SPS vào tháng 11.
Ông Ngô Xuân Nam, Phó Giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam, cũng cho biết trong cuộc Đánh giá thứ 6, Ủy ban SPS đã thực hiện một hệ thống tư vấn mới để hỗ trợ các nước thành viên đang phát triển và kém phát triển về tính minh bạch và tham gia kịp thời vào các vấn đề SPS. Hệ thống này sẽ được thí điểm từ tháng 6 năm 2025 đến tháng 6 năm 2026, trong đó các mối quan hệ hỗ trợ không chính thức, tạm thời sẽ được thiết lập giữa các cố vấn nhằm tạo điều kiện cho việc chia sẻ kiến thức, học hỏi lẫn nhau và tham gia vào các vấn đề liên quan đến SPS.